หน้ากากในการแสดงละครโน

ในยุคแรกเริ่ม ละครโน (Noh) หรือ โนงะคุ (Nohkaku) เป็นการแสดงพื้นบ้านวรรณคดีประเภทละครของญี่ปุ่น มีต้นกำเนิดมาจากเพลงสวดและการร่ายรำบูชาเทพเจ้าที่เกิดขึ้นในสมัยมุโรมะจิ (Muromachi)  ต่อมาการแสดงละครโนได้รับความนิยมอย่างมากในหมู่ชนชั้นปกครอง นักรบและซามูไรในสมัยนั้น  ทำให้ ละครโน หรือ โนงะคุ กลายเป็นการแสดงละครของชนชั้นสูงที่นักแสดงจะสวมหน้ากากและแต่งกายในเสื้อผ้าแบบโบราณ

ละครโน หรือ โนงะคุ (能楽・NOHGAKU)* เกิดจากการนำตัวอักษรคันจิ 2 คำมารวมกัน ได้แก่「能・NOH」แปลว่า ทักษะหรือความสามารถ และ「楽・RAKU」แปลว่า ง่าย สบาย  จึงมีความหมายแฝงรวมว่าเป็นการแสดงที่เต็มเปี่ยมไปด้วยความสามารถด้านศิลปะอันงดงามวิจิตรแต่อยู่บนความเรียบง่าย

* หมายเหตุ  เป็นการผันเสียงตามกฎการออกเสียงภาษาญี่ปุ่น (NOH+RAKU = NOUGAKU)

(ที่มา https://www.teelangka.com/noh)

เมื่อ ค.ศ. 1957 องค์กรยูเนสโก (UNESCO) ได้ประกาศให้ละครโน เป็นสินทรัพย์ทางวัฒนธรรมอันล้ำค่าแห่งประเทศญี่ปุ่น ต่อมาใน ค.ศ. 2001 UNESCO ก็ประกาศให้ละครโน เป็น “งานชิ้นเอกแห่งมรดกภูมิปัญญาและวาจาของมนุษยชาติ” (Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity)  และใน ค.ศ. 2008 ละครโน ได้รับการจดทะเบียนขึ้นเป็นมรดกทางวัฒนธรรมของโลกอีกด้วย 

         การแสดงละครโนมี 2 รูปแบบ คือ โน (Noh) กับ เคียวเง็น (Kyougen) 

          โน เป็นการแสดงบนเวทีซึ่งเน้นเรื่องศิลปะการร้องเพลงและร่ายรำ โดยตัวละครหลักของโนเรียกว่า “ชิเตะ (Shite)” ส่วนตัวละครสมทบเรียกว่า “วากิ (Waki)” ซึ่งการแสดงนั้นจะดำเนินเรื่องราวไปด้วยตัวละครทั้งสองเป็นหลัก “ชิเตะ”หรือตัวละครหลักจะมีบทบาทที่หลากหลาย ผู้ชมสามารถทราบบทบาทได้จากสีหน้าหรือประเภทของหน้ากาก

         เคียวเง็น  เป็นละครตลก บอกเล่าเรื่องราวที่น่าขบขันต่าง ๆ ที่สามารถพบเห็นได้ในชีวิตของคนธรรมดาผ่านบทสนทนาและใช้วิธีดำเนินเรื่องด้วยการพูดคุยแบบธรรมดาตรงไปตรงมา ไม่อ้อมค้อม

 หน้ากาก หรือ โนเมน (Nohmen) ในการแสดงละครโน

รูปที่ 1 ตัวอย่างหน้ากากที่ใช้ในการแสดงละครโน

https://www.teelangka.com/noh/

หน้ากากที่ใช้ในการแสดงละครโน สามารถแบ่งออกเป็นกลุ่มใหญ่ตามบุคลิกของตัวละคร ได้จำนวน 6 รูปแบบ ดังนี้

1.       โอะกินะ (Okina) หรือ “หน้ากากชายชรา” หน้ากากรูปแบบนี้ ใช้แสดงในเทศกาลปีใหม่ หรือเทศกาลพิเศษเท่านั้น หน้ากากโอะกินะ เป็นหน้ากากที่ใช้มาตั้งแต่การแสดงละครโนในสมัยเฮอันตอนปลาย ซึ่งเป็นรูปแบบของหน้ากากที่มีมาก่อนหน้ากากรูปแบบอื่น 

รูปที่ 2 ชื่อหน้ากาก Hakushiki-jō ประเภทหน้ากากโอะกินะ

https://www.the-noh.com/sub/jp/index.php?mode=db&action=e_view_detail&data_id=17&class_id=1

2.       โจ (Jō) หรือ “หน้ากากชายสูงอาย” หน้ากากรูปแบบนี้มีลักษณะเด่นที่เส้นผมและหนวด ใช้สำหรับการแสดงของตัวละครหลัก เช่น การแสดงละครเกี่ยวกับเทพเจ้า นักแสดงมักสวมใส่หน้านี้เพื่อสวมบทบาทเทพซึ่งลงไปจุติยังโลกมนุษย์ 

รูปที่ 3 ชื่อหน้ากาก (Koushi-jōประเภทหน้ากากโจ

https://www.the-noh.com/sub/jp/index.php?mode=db&action=e_view_detail&data_id=34&class_id=1

3.       โอะโทะโกะ (Otoko) หรือ “หน้ากากผู้ชาย” หน้ากากรูปแบบนี้ใช้สำหรับบทบาทตัวละครฝ่ายชายตามบทบาทที่ได้รับ เช่น หน้ากากชูโจ (Chūjō) ซึ่งเป็นหน้ากากที่ใช้แสดงละครโนได้หลายเรื่อง  

รูปที่ 4 ชื่อหน้ากาก  Chūjō  ประเภทหน้ากากโอะโทะโกะ

https://www.the-noh.com/sub/jp/index.php?mode=db&action=e_view_detail&data_id=28&class_id=1

4.       อนนะ (Onna) หรือ “หน้ากากผู้หญิง” หน้ากากรูปแบบนี้ได้รับความนิยมมากที่สุดของการแสดงละครโน เป็นรูปแบบที่มีหน้ากากหลายประเภทเช่นกัน ตามแต่ละบทบาทของตัวละคร เช่น หน้ากากวะกะ-อนนะ (Waka-onna) หน้ากากชิโระ-ชากุมิ (Shiro-shakumi) และ หน้ากากอุบะ (Uba) 

รูปที่ 5 ชื่อหน้ากาก  Waka-onna ประเภทหน้ากากอนนะ

https://www.the-noh.com/sub/jp/index.php?mode=db&action=e_view_detail&data_id=45&class_id=1

5.       กิชิน (Kishin) หรือ หน้ากากปีศาจ หน้ากากประเภทนี้ใช้ในการแสดงถึงตัวละครปีศาจ หรือ เท็งงุ (Tengu) ซึ่งมีความดุร้าย และมีพลังทำลายล้าง 

รูปที่ 6 ชื่อหน้ากาก  Yakan ประเภทหน้ากากกิชิน

https://www.the-noh.com/sub/jp/index.php?mode=db&action=e_view_detail&data_id=22&class_id=1

6.       องเรียว (Onryo) หรือ “หน้ากากภูตผี” หน้ากากประเภทนี้ใช้แสดงถึงวิญญาณของผู้ตายทั้งฝ่ายชายและหญิง ซึ่งมักมีความเสียใจและต้องการกลับมาแก้แค้น โดยมีหน้ากากในกลุ่มนี้ที่รู้จักกันดีคือหน้ากากฮันเนียะ (Hannya) 

รูปที่ 7 ชื่อหน้ากาก  Hannya ประเภทหน้ากากองเรียว

https://www.the-noh.com/sub/jp/index.php?mode=db&action=e_view_detail&data_id=11&class_id=1

หน้ากากจึงเป็นองค์ประอบหนึ่งที่สำคัญในการแสดงละครโน หรือ โนงะคุ ซึ่งมีธรรมเนียมสำคัญที่ไม่อนุญาตให้นักแสดงนำเปิดเผยโฉมหน้าจริงให้กับผู้ชมได้เห็น  หน้ากากละครโนเป็นเครื่องมือที่แสดงอารมณ์และการแสดงออกของตัวละครผ่านการเปลี่ยนแปลงเล็กน้อยจากการขยับใบหน้าในมุม ขึ้นและลง ซ้ายและขวา