ชื่อสมุนไพรและเครื่องยาในตำรายาถิ่นใต้
วรนิษฐา นิลสังข์[1]
บทนำ
ภัครพล แสงเงิน และ กังวล คัชชิมา (๒๕๖๓: ๖๕) กล่าวว่า ตำรายา คือมรดกทางภูมิปัญญาสำคัญ ของคนไทยตั้งแต่อดีต เป็นวรรณกรรมที่บันทึก ถึงตำารับยาที่ใช้ในการรักษาโรคต่าง ๆ ของผู้คนในอดีต เป็นที่ทราบกันดีอยู่แล้วโดยทั่วไปว่า “ยา”คือ หนึ่งในปัจจัยสี่ของมนุษย์ที่ช่วยบรรเทาจากอาการเจ็บป่วยทั้งหลายได้ การดำรงชีวิตของมนุษย์นั้นจำเป็นต้องอาศัย “ยา” ในการขจัดและปัดเป่าโรคาพยาธิต่าง ๆ ที่เบียดเบียนการดำรงชีวิตของมนุษย์เพื่อใช้ในการปรับสมดุลของ ร่างกายให้เข้าสู่ภาวะปกติผ่าน “ตำรับยา” อันเป็นภูมิปัญญาของการสังเกต ทดลองและปรับใช้ตำรายาของคนในอดีต ดังนั้นตำรายาจึงถือเป็นส่วนหนึ่งของชีวิตมนุษย์มาตั้งแต่ในอดีตเลยก็ว่าได้
โดยเฉพาะตำรายาพื้นถิ่นของแต่ละภาค ที่ในปัจจุบันหาได้ยากเนื่องจากไม่ได้รับการดูแล และมีการสูญหายไปตามการเวลา ในตำรายาแต่ละฉบับจะมีการกล่าวถึงสมุนไพร เครื่องยา หรือส่วนประกอบในการปรุงยาไว้มากมาย รวมถึงมีการปรากฎอยู่ของพืชบางชนิดที่ในปัจจุบันไม่สามารถพบเห็นได้แล้ว และแน่นอนว่าในตำรายาพื้นถิ่นของแต่ละภาคก็จะปรากฎพืชพื้นถิ่นของแต่ละพื้นที่ที่การบันทึก ทำให้มีการใช้ชื่อพืชหรือตัวยาเหล่านั้นเป็นภาษาถิ่น ในเอกสารต้นฉบับเรื่องตำรายาสามเณรชูที่ได้เลือกมาเป็นเอกสารหลักในการศึกษาครั้งนี้ก็เช่นกัน
การเขียนชื่อสมุนไพรและเครื่องยาที่ปรากฏในตำรายาสามเณรชู
๑.การเขียนโดยใช้คำศัพท์ภาษาถิ่นใต้ คือ ชื่อสมุนไพรหรือเครื่องยาที่เขียนด้วยคำศัพท์ภาษาถิ่นใต้หรือเขียนตามสำเนียงการออกเสียงในภาษาถิ่นใต้
ลูกดีปลี, ดีปลีเชียก, ดีปลี |
หมายถึง ผลที่แก่จัดของต้นดีปลี[2] |
ฃิเต้ร่ย (หญ้าขี้เตรย) |
หมายถึง หญ้าเจ้าชู้[3] |
ง้วนหมูหล้อง (ง้วนหมูหลอง) |
หมายถึง คันชุนหมาบ้า, กระทุ้งหมาบ้า[4] |
เชียกเขาภ้วน (เชือกเขาพวน) |
หมายถึง เชือกเขาพรวน, มะเดื่อดิน[5] |
ดีปลีฃีน่ก (ดีปลีขี้นก) |
หมายถึง พริกขี้หนู[6] |
ลำป้าม (ลำปำ) |
หมายถึง ปลากระแห[7] |
นำผึงร้ว่ง (น้ำผึ้งรวง) |
หมายถึง น้ำผึ้งที่บีบได้จากรวงผึ้ง[8] |
กล้วยตีบ |
หมายถึง กล้วยชนิดหนึ่งที่คล้ายกับกล้วยตานี[9] |
เฉียงพรา (เฉียงพร้า) |
หมายถึง สันพร้านางแอ, บงคด, สีฟันนางแอ[10] |
ลังทังไก (ลังตังไก่) |
หมายถึง ต้นตำแย[11] |
๒.การเขียนโดยใช้คำศัพท์ภาษาไทยกลาง คือ ชื่อสมุนไพรหรือเครื่องยาที่เขียนด้วยคำศัพท์ภาษาไทยกลาง เช่น
นำมันงา |
คือ น้ำมันงา |
หมากผู |
คือ หมากผู้ |
สารส่ม |
คือ สารส้ม |
ใมไผลีสุก |
คือ ไม้ไผ่สีสุก |
พานงูฃาว |
คือ หญ้าพันงูขาว |
โพปา |
คือ โพธิ์ป่า |
เลบมืนาง |
คือ ต้นเล็บมือนาง |
ม่ ่อแว้ง |
คือ มะแว้ง |
ม่ฃามปอม |
คือ มะขามป้อม |
ฃ่มีนออย |
คือ ขมิ้นอ้อย |
คำที่ใช้ในการกล่าวถึงสมุนไพรและเครื่องยาในตำรายาสามเณรชู
๑.สมุนไพรและเครื่องยาที่ใช้เฉพาะชื่อภาษาถิ่นใต้ คือ สมุนไพรและเครื่องยาที่ปรากฎการกล่าวถึงด้วยคำเรียกภาษาไทยถิ่นใต้เท่านั้น เช่น
ลูกจัน (ลูกจันทน์) |
หมายถึง ผลจันทน์ |
กลวยพองลา (กล้วยพองลา) |
หมายถึง กล้วยตานี[12] |
หมากหม่ ่ก (หมากหมก) |
หมายถึง ผักพูม, พูมสามง่าม[13] |
ส่มง้ว (ส้มงัว) |
หมายถึง มะงั่ว [14] |
ส้ม่ฃามเปิยก(ส้มขามเปียก) |
หมายถึง มะขามเปียก |
ผักไห่ |
หมายถึง มะระขี้นก[15] |
ย่านเฃ้าคัน |
หมายถึง ส้มเขาคัน[16] |
ก้เหรียง (กะเหรี่ยง) |
หมายถึง ต้นเหรียง[17] |
ก้อทึง (กาทึง) |
หมายถึง สารภีทะเล[18] |
๒.สมุนไพรและเครื่องยาที่ใช้เฉพาะชื่อภาษาไทยกลาง คือ สมุนไพรและเครื่องยาที่ปรากฎการกล่าวถึงด้วยคำเรียกภาษาไทยกลางเท่านั้น เช่น
ปูรแดง |
คือ ปูนแดง |
ฃีเหล้ก |
คือ ขี้เหล็ก |
เฃากวาง |
คือ เขากวาง |
งาชาง |
คือ งาช้าง |
ลมุด |
คือ ละมุด |
ดิส่อพอง |
คือ ดินสอพอง |
ม่ ่เฟือง |
คือ มะเฟือง |
นมกระแชง |
คือ นมกระแชง |
โกฐเข้ ่่ ่มา |
คือ โกฐเขมา |
เปลานอย |
คือ เปล้าน้อย |
๓.สมุนไพรและตัวยาที่ใช้ทั้งภาษาไทยกลางและภาษาถิ่นใต้ คือ สมุนไพรและเครื่องยาที่ปรากฎการกล่าวถึงด้วยคำภาษาไทยกลางและภาษาไทยถิ่นใต้ เช่น
คำถิ่นใต้ |
คำภาษาไทยกลาง |
ความหมาย |
ลูกบา |
ลูกสบา |
หมายถึง สะบ้า |
เจ้ดต่ ่หมูน (เจ็ดหมูน) |
บ่ริเพ้ด |
หมายถึง บอระเพ็ด |
ห้วฃีง |
ฃิง |
หมายถึง ขิง |
บทสรุป
จากการศึกษาพบว่า ชื่อสมุนไพรและเครื่องยาที่ปรากฏในตำรายาสามเณรชู ซึ่งเป็นตำรายาพื้นถิ่นของภาคใต้ มีการปรากฏการใช้คำที่เป็นภาษาถิ่นใต้อยู่ ๒ รูปแบบ คือ ๑.การใช้คำภาษาถิ่นใต้เพื่อเขียนให้เป็นสำเนียงตามภาษาถิ่น ๒.การใช้คำศัพท์ภาษาถิ่นใต้เพื่อระบุชื่อของสมุนไพรหรือเครื่องยานั้น ๆ ส่วนการใช้ภาษาไทยกลางที่ปะปนอยู่ก็มีการใช้ในลักษณะเดียวกัน และมีส่วนที่มีการชใช้คำศัพท์ของทั้งภาษาไทยกลางและภาษาไทยถิ่นใต้ระบุชื่อของสมุนไพรหรือเครื่องยานั้น ๆ
อย่างไรก็ตามคำศัพท์ที่ปรากฎอยู่ในบทความนี้ยังไม่ใช่คำศัพท์ทั้งหมดที่ปรากฎในตำรายาสามเณรชู วัดพัทธศรีมา เนื่องจากเอกสารมีสภาพที่ชำรุดเสียหายบางส่วน รวมถึงภาพถ่ายต้นฉบับบางส่วนที่ไม่สามารถอ่านความได้ทำให้อาจมีคำศัพท์บางส่วนที่ไม่ได้นำมากล่าวถึงในบทความฉบับนี้
ข้อเสนอแนะ
การศึกษาเฉพาะคำศัพท์ภาษาถิ่นที่ปรากฏในตำรายาพื้นถิ่นไม่เฉพาะเพียงตำรายาในภาคใต้ และไม่จำเพาะเพียงชื่อของสมุนไพร มีความน่าสนใจเกี่ยวกับการใช้ภาษาที่ต่างออกไปจากปัจจุบัน ทำให้ได้เรียนรู้คำศัพท์พื้นถิ่นหรือคำที่ไม่ปรากฎการใช้งานแล้วในปัจจุบัน เหมาะแก่การเป็นแนวทางในการเรียนรู้เกี่ยวกับตำรายาหรือเอกสารโบราณได้ดี
อ้างอิง
ชยันต์ พิเชียรสุนทร, แม้นมาส ชวลิต และวิเชียร จีรวงส์. คำอธิบายตำราพระโอสถพระนารายณ์. กรุงเทพฯ: อมรินทร์ อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พลับลิชชิ่ง, ๒๕๕๘.
ชัยวัฒน์ สีแก้ว. การปริวรรตและศึกษาวิเคราะห์เอกสารโบราณภาคใต้ ประเภทหนังสือบุดดำ (ฉบับหอสมุดแห่งชาตินครศรีธรรมราช) เรื่อง คาถาและตำรายา. นครศรีธรรมราช: ประยูรการพิมพ์, ๒๕๕๘.
พิชญาดา เจริญจิต. ส้มเขาคัน ผักพื้นบ้านที่ถูกมองข้าม คนใต้เขาบอกว่าหรอยแรง. เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗. เข้าถึงได้จาก https://www.technologychaoban.com/folkways/article_11480.
สุดารัตน์ หอมหวน. สารภีทะเล. เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗. เข้าถึงได้จาก https://apps.phar.ubu.ac.th/phargarden/main.php?action=viewpage&pid=116.
เดชา ศิริภัทร. พริกขี้หนูสัญลักษณ์ของขนาดและคุณภาพ. เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗. เข้าถึงได้จาก https://www.doctor.or.th/article/detail/4003
โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืช. พืชมีพิษ. เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗. เข้าถึงได้จาก http://www.rspg.or.th/plants_data/use/toxic_02.htm.
Sanook. พจนานุกรมแปล ไทย-ไทย ราชบัณฑิตยสถาน คำว่า ลำปำ. เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗. เข้าถึงได้จาก https://www.sanook.com/dictionary/dict/dict-th-th-royal-institute/search/%E0%B8%A5%E0%B8%B3%E0%B8%9B%E0%B8%B3/.
Sanook. พจนานุกรมแปล ไทย-ไทย ราชบัณฑิตยสถาน คำว่า หญ้าขี้เตรย. เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗. เข้าถึงได้จาก https://www.sanook.com/dictionary/dict/dict-user/search/%E0%B8%AB%E0%B8%8D%E0%B9%89%E0%B8%B2%E0%B8%82%E0%B8%B5%E0%B9%89%E0%B9%80%E0%B8%95%E0%B8%A3%E0%B8%A2/.
Vayofarm. ต้นเหรียง หรือ กะเหรี่ยง,เรียง,สะเหรี่ยง,นะกิง,นะริง,สะตือ (Parkia Timoriana). เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗. เข้าถึงได้จาก https://farm.vayo.co.th/blog/parkia-timoriana/#.
[1] นักศึกษาหลักสูตรศิลปะศาสตร์บัณฑิตสาขาวิชาภาษาไทย คณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร รหัสนักศึกษา ๖๔๐๓๑๐๑๐๖
[2] ชยันต์ พิเชียรสุนทร, แม้นมาส ชวลิต และวิเชียร จีรวงส์, คำอธิบายตำราพระโอสถพระนารายณ์ (กรุงเทพฯ: อมรินทร์ อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พลับลิชชิ่ง,๒๕๕๘), ๓๖๙.
[3] Sanook, พจนานุกรมแปล ไทย-ไทย ราชบัณฑิตยสถาน คำว่า หญ้าขี้เตรย, เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก https://www.sanook.com/dictionary/dict/dict-user/search/%E0%B8%AB%E0%B8%8D%E0%B9%89%E0%B8%B2%E0%B8%82%E0%B8%B5%E0%B9%89%E0%B9%80%E0%B8%95%E0%B8%A3%E0%B8%A2/
[4] ชยันต์ พิเชียรสุนทร, แม้นมาส ชวลิต และวิเชียร จีรวงส์, คำอธิบายตำราพระโอสถพระนารายณ์ (กรุงเทพฯ: อมรินทร์ อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พลับลิชชิ่ง,๒๕๕๘), ๒๙๙-๓๐๐.
[5] เรื่องเดียวกัน, ๓๖๓.
[6] เดชา ศิริภัทร, พริกขี้หนูสัญลักษณ์ของขนาดและคุณภาพ, เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก https://www.doctor.or.th/article/detail/4003
[7] Sanook, พจนานุกรมแปล ไทย-ไทย ราชบัณฑิตยสถาน คำว่า ลำปำ, เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก https://www.sanook.com/dictionary/dict/dict-th-th-royal-institute/search/%E0%B8%A5%E0%B8%B3%E0%B8%9B%E0%B8%B3/
[8] ชยันต์ พิเชียรสุนทร, แม้นมาส ชวลิต และวิเชียร จีรวงส์, คำอธิบายตำราพระโอสถพระนารายณ์ (กรุงเทพฯ: อมรินทร์ อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พลับลิชชิ่ง,๒๕๕๘), ๑๖๒.
[9] ชัยวัฒน์ สีแก้ว, การปริวรรตและศึกษาวิเคราะห์เอกสารโบราณภาคใต้ ประเภทหนังสือบุดดำ (ฉบับหอสมุดแห่งชาตินครศรีธรรมราช) เรื่อง คาถาและตำรายา, (นครศรีธรรมราช: ประยูรการพิมพ์, ๒๕๕๘), ๑๐๐.
[10] เรื่องเดียวกัน, ๑๕๕.
[11] โครงการอนุรักษ์พันธุกรรมพืช, พืชมีพิษ, เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก http://www.rspg.or.th/plants_data/use/toxic_02.htm
[12] ไม่ปรากฏชื่อผู้เขียน, กล้วยตานี, เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก https://www.donmun.go.th/fileupload/667547.pdf
[13] ไม่ปรากฏชื่อผู้เขียน, หมากหมก, เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก https://www.tungsong.com/NakhonSri/vegetable/group_3/3_16.html
[14] มติชน, “มะงั่ว”ผลไม้สมุนไพรโบราณในคัมภีร์แพทย์ที่น่ารู้จัก, เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก https://www.technologychaoban.com/agricultural-technology/article_106587
[15] วิจิตรา พรหมจรรย์, “ผักไห่” ผักขม ๆ ที่มองข้ามแต่ประโยชน์อนันต์, เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก https://race.nstru.ac.th/home_ex/blog/topic/show/8020#:~:text=%E0%B8%9C%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B9%84%E0%B8%AB%E0%B9%88%20%E0%B8%9C%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%97%E0%B8%B5%E0%B9%88%E0%B8%A1%E0%B8%B5%E0%B8%A3%E0%B8%AA,%E0%B9%80%E0%B8%A3%E0%B8%B5%E0%B8%A2%E0%B8%81%E0%B9%83%E0%B8%99%E0%B9%81%E0%B8%95%E0%B9%88%E0%B8%A5%E0%B8%B0%E0%B8%A0%E0%B8%B9%E0%B8%A1%E0%B8%B4%E0%B8%A0%E0%B8%B2%E0%B8%84%E0%B8%88%E0%B8%B0
[16] พิชญาดา เจริญจิต, ส้มเขาคัน ผักพื้นบ้านที่ถูกมองข้าม คนใต้เขาบอกว่าหรอยแรง, เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก https://www.technologychaoban.com/folkways/article_11480
[17] Vayofarm, ต้นเหรียง หรือ กะเหรี่ยง,เรียง,สะเหรี่ยง,นะกิง,นะริง,สะตือ (Parkia Timoriana), เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก https://farm.vayo.co.th/blog/parkia-timoriana/#
[18] สุดารัตน์ หอมหวน, สารภีทะเล, เข้าถึงเมื่อ ๑๒ มีนาคม ๒๕๖๗, เข้าถึงได้จาก https://apps.phar.ubu.ac.th/phargarden/main.php?action=viewpage&pid=116