“ซะปัมเปะ” เครื่องสวมหัวของชาวไอนุ
ดร.ตรงใจ หุตางกูร
หากกล่าวถึงชาวไอนุแล้ว ผู้สนใจเกี่ยวกับประเทศญี่ปุ่นย่อมรู้จักกันดีว่า ชาวไอนุ (アイヌ) คือกลุ่มชาติพันธุ์ที่อาศัยอยู่ตอนเหนือสุดของประเทศในดินแดนเกาะฮกไกโด (北海道 = หนทะเลเหนือ) ซึ่งถือกันว่าเป็นชนพื้นเมืองที่เก่าแก่ของประเทศ ที่นอกจากอาศัยอยู่ในแดนเกาะฮกไกโดแล้ว ยังพบด้วยว่าชุมชนชาวไอนุแพร่กระจายอยู่ในเขตปกครองของประเทศรัสเซีย นั่นคือบนเกาะซาคาริน (Sakhalin Island) หมู่เกาะคูริล (Kuril Islands) จนถึงปลายคาบสมุทรคัมจัตกา (Kamchatka Peninsula) อย่างไรก็ตาม ในหมู่เกาะคูริลนี้ ยังมีข้อพิพาทกันอยู่โดยญี่ปุ่นถือสิทธิ์ว่า 3 เกาะใหญ่ กับ 1 หมู่เกาะเล็ก ที่อยู่ใกล้ฮกไกโดยังอยู่ในสิทธิ์ปกครองของญี่ปุ่น
|
ภาพที่ 1 แผนที่แสดงขอบเขตการแพร่กระจาย ภาพจาก Noahedits (2020-02-15) |
ในทัศนะของเผ่ายะมะโตะ (大和 / yamato) ซึ่งเป็นชาวญี่ปุ่นโบราณนั้น ถือว่าชาวไอนุเป็นชนเผ่าเมืองที่ยังไม่เจริญเท่าตน ทำให้ภาษาญี่ปุ่นโบราณเรียกเกาะฮกไกโดซึ่งเป็นถิ่นของชาวไอนุว่า “เอะมิชิ” (Emishi) โดยเลือกใช้อักษรคันจิเขียนว่า 蝦夷 ซึ่งมีความหมายตามตัวอักษรคือ “ชนเถื่อนกุ้ง” ต่อมาจึงเพี้ยนเป็น “เอะบิสุ” (Ebisu) กระทั้งภาษาญี่ปุ่นปัจจุบันอ่าน “เอะโซะ” (Ezo; เทียบ จีนกลาง: เซียย์อี๋; จีนกวางตุ้ง: ฮ้าหยี่)
แม้นักวิชาการวิเคราะห์ว่าชื่อ “เอะโซะ” นี้มีรากคำมาจากภาษาไอนุว่า “เอ็นชิว” (Enciu) แปลว่า คน แต่จากเลือกใช้ตัวคันจิดังกล่าวย่อมแสดงโลกทัศน์ของเผ่ายะมะโตะที่มองชาวไอนุเป็นเผ่าคนเถื่อนห่างไกล เพราะการเลือกใช้อักษร 夷 (อี๋) บ่งชี้ความหมายถึงเผ่าคนเถื่อน ซึ่งตามความหมายเดิมในภาษาจีนหมายถึงเผ่าชนเถื่อนที่อยู่ห่างไกลไปทางทะเลทิศตะวันออก และการเลือกใช้อักษร 蝦 (เซียย์) ก็บ่งชี้ความหมายว่า ชนเผ่านี้มีลักษณะบางประการที่อ้างอิงถึง “กุ้ง” จึงนำมาสู่ข้อสังเกตบางประการว่า หรือจะเป็นริ้วรอยสักที่ปากของสตรีชาวไอนุ ที่ทำให้ดูเหมือนสตรีผู้นั้นมีหนวดเหมือนกุ้ง หรือจะเป็นธรรมเนียมไว้หนวดเคราของบุรุษ ที่ยาวรุงรังเหมือนกุ้ง (ดู Wikipedia 2024: Ainu people ; Wiktionary 2024: 蝦夷) ซึ่งจะมาจากเหตุใดนั้น ก็สุดวิสัยจะทราบข้อเท็จจริง
|
ภาพที่ 2 ชายชาวไอนุไว้หนวดเครายาว, ที่มา: Wikipedia (2024: Ainu people; |
|
ภาพที่ 3 หญิงชาวไอนุมีรอยสักตามประเพณี ที่มา: Wikipedia (2024: Ainu people; |
นอกจากการสักปากของสตรี และการไว้หนวดเครายาวของบุรุษแล้ว เครื่องแต่งกายของชาวไอนุเองก็มีลักษณะโดดเด่นเป็นของตนด้วยเช่นกัน โดยเฉพาะเครื่องประดับหัวสองประเภทคือ “มะตัมปุชิ” (マタンプシ / matanpushi) กับ “ซะปัมเปะ” (サパンペ / sapanpe)
“มะตัมปุชิ” คือเครื่องประดับศีรษะ มีลักษณะเป็นผืนผ้าฝ้ายตกแต่งด้วยลวดลายเลขาคณิตแบบไอนุ ใช้โพกหัว ในสมัยก่อนนั้น ผู้ชายนิยมสวมมะตัมปุชิกันเป็นปกติ แต่ปัจจุบัน ผู้หญิงนิยมสวมมะตัมปุชิเป็นเครื่องประดับศีรษะในงานพิธีกรรม (Wikipedia 2014: Matanpushi)
|
ภาพที่ 4 ชายชาวไอนุโพกหัวสวมมะตัมปุชิ ที่มา: Wikipedia (2024: Matanpushi; |
|
ภาพที่ 5 หญิงสูงอายุชาวไอนุโพกหัวสวมมะตัมปุชิ ที่มา: Wikipedia (2024: Matanpushi; |
“ซะปัมเปะ” คือเครื่องประดับศีรษะของผู้ชาย ใช้สวมในงานพิธีกรรม มีลักษณะเป็นวงเปลือกไม้เถาที่ทำขึ้นโดยนำเปลือกไม้เถา “ยะมะบุโด” (ヤマブドウ) มารวบเข้ากันเป็นเกลียวแล้วมัดถักสานให้เป็นทรงตามที่ต้องการ แล้วจึงประดับไม้เกาะสลักรูปหัวสัตว์ที่ด้านหน้าเครื่องสวมหัว ซึ่งมักทำเป็นรูปหมีสีน้ำตาล หรือสุนัขจิ้งจอก (Wikipedia 2020: Sapanpe) อนึ่ง ไม้เถายะมะบุโดนี้ เป็นไม้เถาในวงศ์องุ่น (Vitaceae) มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Vitis coignetiae (อ่านแบบละติน: วีติส โควีณเญติไญ) หรือที่ภาษาอังกฤษเรียกว่า “crimson glory vine” พืชชนิดนี้เป็นพืชประจำถิ่นในเขตภูมิอากาศอบอุ่นที่พบได้ในเกาะซาคาลิน เกาหลี และญี่ปุ่น (Wikipedia 2021: Vitis_coignetiae)
|
ภาพที่ 6 ซะปัมเปะ ที่มา: Wikipedia 2024: (Sapanpe; อ้างจาก Daderot 2014) |
สำหรับในทางพิธีกรรมนั้น ปัจจุบัน ผู้ชายสวมซะปัมเปะ และผู้หญิงสวมมะตัมปุชิ ซึ่งกลายเครื่องประดับศีรษะที่คู่กันโดยปริยายในบริบทวัฒนธรรมของชาวไอนุ นอกจากนี้ ยังมีความเชื่อด้วยว่า ผู้สวมใส่ซะปัมเปะจะได้รับพลังอำนาจเหนือธรรมชาติ ผู้ชายชาวไอนุจึงสวมใส่ซะปัมเปะเมื่อมีพิธีการสำคัญของชุมชน นั่นคือ งานศพ และงานเฉลิมฉลองตามเทศกาล เหตุนี้เอง ซะปัมเปะจึงเป็นเครื่องแสดงความสำคัญให้แก่ทั้งผู้สวมใส่และพิธีกรรมในเชิงจิตวิญญาณภายในชนเผ่า
|
ภาพที่ 7 ชายชาวไอนุสวมซะปัมเปะรูปหัวหมี ที่มา: Willson (2014) |
สำหรับการรับรู้เกี่ยวกับวัฒนธรรมไอนุของโลกภายนอกนั้น ซะปัมเปะได้กลายเป็น “สัญลักษณ์ทางวัฒนธรรม” ของชาวไอนุ เพราะเครื่องสวมหัวนี้ เป็นส่วนหนึ่งของเครื่องแต่งกายชุดพื้นเมืองผู้ชายไอนุแบบเต็มยศ ที่ได้รับการเผยแพร่ออกสื่อด้วยรูปแบบภาพถ่ายชายวัยกลางคนชาวไอนุที่ไว้หนวดเครายาวสวมซะปัมเปะหัวหมี
|
ภาพที่ 8 งานแกะสลักไม้สำหรับตกแต่ง ที่มา: นิทรรศการหน้ากาก |
เอกสารอ้างอิง:
Daderot, 2014. "Ceremonial headdresses, Ainu people, Japan - Etnografiska museet - Stockholm, Sweden - DSC01174." In: Wikipedia.org. Retrieved: 2024-04-09.
[ https://en.wikipedia.org/wiki/File:Ceremonial_headdresses,_Ainu_people,_Japan_-_Etnografiska_museet_-_Stockholm,_Sweden_-_DSC01174.JPG ]
Kinoshita S., 1937. "Aino woman from Shiraoi, in full dress with ornaments of patched cotton." In: National Museum of Denmark, Flickr.com. [ https://www.flickr.com/photos/thenationalmuseumofdenmark/10795496066/ ]
NDL, 2024. 世界地理風俗大系 別巻〔第3〕. In: National Diet Library Digital Collections, National Diet Library.
[ https://dl.ndl.go.jp/pid/1876894/1/53 ]
Noahedits, 2020-02-15. “Map of pre-1945 distribution of Ainu languages and dialects.” In: Wikimedia. Retrieved: 2024-04-09. [ https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ainu_map.svg ]
Ohnuki-Tierney E., 1981. Illness and Healing among the Sakhalin Ainu: A Symbolic Interpretation. New York: Cambridge University Press.
Tarbox Beals J., 1904. "Ainu Leader." Department of Anthropology, Japanese Exhibit, 1904 World's Fair. In: Online Collections, Missouri Historical Society. [ http://collections.mohistory.org/resource/148751 ]
Wikipedia, 2020-12-15. "Sapanpe." Retrieved: 2024-04-09. [ https://en.wikipedia.org/wiki/Sapanpe ]
Wikipedia, 2021-12-30. "Vitis coignetiae." Retrieved: 2024-04-09. [ https://en.wikipedia.org/wiki/Vitis_coignetiae ]
Wikipedia, 2024-02-12. "Matanpushi." Retrieved: 2024-04-09. [ https://en.wikipedia.org/wiki/Matanpushi ]
Wikipedia, 2024-03-27. "Ainu people." Retrieved: 2024-04-09. [ https://en.wikipedia.org/wiki/Ainu_people ]
Wiktionary, 2024-03-30. "蝦夷." Retrieved: 2024-04-09. [ https://en.wiktionary.org/wiki/蝦夷#Old_Japanese ]
Willson C., 2014-12-17. "The Best of Hokkaido." In: TRAVEL 67 : Chris Willson Photography. Retrieved: 2024-04-09.
[ https://travel67.com/2014/12/17/the-best-of-hokkaido/ ]