ประเภทหุ่นหัวโขน
หุ่นพระ-นางอย่างเปิดหน้าและปิดหน้า ใช้สำหรับผู้แสดงเป็นตัวพระและตัวนาง ตัวพระที่สูงศักดิ์จะสวมใส่ศิราภรณ์ ที่เรียกว่า ชฎา ส่วนตัวนางที่สูงศักดิ์จะสวมใส่ศิราภรณ์ที่เรียกว่า มงกุฎ ทั้งชฎาและมงกุฎล้วนเป็นศิราภรณ์ที่มียอดแหลมแต่มีข้อแตกต่างคือชฎาจะมีความสูงมากกว่ามงกุฎ
หุ่นยักษ์โล้นและยักษ์ยอด ช่างได้อาศัยต้นเค้าโครงจากใบหน้ามนุษย์ทั่วๆไป ตามท้องเรื่องยักษ์เป็นพวกที่มีนิสัยดุร้าย โกรธง่าย ช่างจึงคิดประดิษฐ์เอาลักษณะความโกรธซึ่งปรากฏเห็นได้บนใบหน้ามาแต่งเติมลงบนใบหน้าของหัวโขนยักษ์ และทำลักษณะนัยน์ตาของยักษ์ให้ดูดุดัน
หุ่นลิงโล้นและลิงยอด ช่างได้ประดิษฐ์ลักษณะใบหน้าให้คล้ายกับใบหน้าของลิงโดยมีการเขียนลายทักษิณาวัฏหรือลายเวียนขวาเพื่อแทนลักษณะของขนลิง อีกทั้งยังมีลักษณะของ จมูก ปาก ฟัน ที่ช่างประดิษฐ์ให้คล้ายกับลิงด้วย ทั้งนี้ลักษณะปากของหัวโขนประเภทลิงแบ่งได้เป็น ๒ ประเภท คือ
ปากแสยะ คือปากยิงฟันและเห็นเขี้ยว เช่น หน้าโขนพิราพ ทศกัณฐ์ กุมภกรรณ พิเภก และ ปากขบ คือขบฟันบนข่มริมฝีปากล่าง เช่น ตรีเศียร พญาขร อินทรชิต รามสูร มังกรกัณฐ์
หุ่นเบ็ดเตล็ด ได้แก่หัวโขนอื่น ๆ นอกเหนือจากที่กล่าวไป มีทั้งที่เป็นศีรษะครู เช่น หัวโขนหน้าพระฤาษี พระพิฆเนศวร์ รวมทั้งหัวโขนรูปสัตว์หรือตัวประกอบอื่น ๆ ที่ใช้ในการแสดง
ขึ้นตอนการทำหัวโขน
• สร้างหุ่นด้วยดินเหนียว นำไปเผาไฟเพื่อใช้เป็นหุ่นสำหรับพอกกระดาษ
• นำกระดาษจุ่มน้ำให้ชุ่มแล้วปิดทับบนหุ่นประมาณ 3 ชั้น จากนั้นใช้ กระดาษสาทาแป้งเปียกทับลงไปจนทั่วนำไปผึ่งให้แห้งจนได้ความหนาประมาณ 20 ชั้น
• เมื่อแห้งแล้วใช้มีดกรีดด้านหลังหุ่นทางท้ายทอยแล้วดึงออกจากหุ่นต้นแบบ จากนั้นเย็บท้ายทอยแล้วปิดกระดาษทากาวทับ
• ใช้รักสมุกปั้นเสริมส่วนต่างๆของใบหน้า
• ติดกรรเจียกจรซึ่งทำจากหนังวัวลงรักปิดทองคำเปลว
• ระบายสีและเขียนหน้าโขน และประดับแววบริเวณที่ต้องการ
ความเชื่อเกี่ยวกับหัวโขน
• ก่อนแต่งตัวต้องมีการไหว้ครู เมื่อแต่งเสร็จก่อนจะสวมหัวโขนหรือชฎาก็ต้องไหว้ครู
• ห้ามนำอาวุธที่ใช้ในการแสดงมาเล่นนอกเวลาแสดง ห้ามเดินข้ามอาวุธ ห้ามเล่นไม้ตะขาบ
• การเก็บหรือวางเครื่องโขนทั้งเวลาแสดง และเวลาเก็บต้องแบ่งเป็นสัดส่วน อาวุธต่างๆต้องเก็บในที่อันเหมาะสม หัวโขนยักษ์และลิงจะต้องเก็บไว้คนละด้านโดยมีหัวพระฤาษีวางคั่นกลาง
• ห้ามผู้แสดงเจาะหรือแก้ไขตาโขนด้วยตนเองเพราะจะทำให้ผู้แสดงพบเจอแต่สิ่งที่ไม่ดี ต้องเป็นช่างที่ทำหัวโขนเจาะหรือแก้ไขให้เท่านั้น
