หมอไทย-ยาไทย (ตอนที่ 1 เวชกรรมไทย)

เวชกรรมไทย

เวชกรรมไทยหรือการแพทย์ไทยเป็นผลของการผสมผสานขององค์ความรู้ดั้งเดิมและอิทธิพลจากภายนอก เช่น ขอม อินเดีย และจีน สังคมไทยรับเอาการแพทย์แบบอายุรเวทที่เข้ามาพร้อมกับศาสนาพุทธและฮินดูจากอินเดีย ดังจะเห็นได้จาก ตำราแพทย์ไทยมีการอ้างถึงปรมาจารย์ทางการแพทย์คือ หมอชีวกโกมารภัจจ์ นอกจากนั้น ยังได้รับอิทธิพลจากการแพทย์จีน ดังมีหลักฐานในตำราพระโอสถพระนารายณ์ ที่ระบุว่าชื่อหมอจีนและตำรับยาจีน เป็นต้น

ตำราเวชกรรมไทยอธิบายร่างกายของมนุษย์ว่าประกอบขึ้นด้วยธาตุทั้ง ๔ อันได้แก่ ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุลม และธาตุไฟ มาประชุมกัน โดยมีการจำแนกธาตุดิน (หรือปถวีธาตุ) ออกเป็น 20 ประการ ได้แก่ ผม ขน เล็บ ฟัน ผิวหนัง กล้ามเนื้อ เส้นเอ็น กระดูก เยื่อหุ้มกระดูก ม้าม หัวใจ ไต ตับ ปอด พังผืด กระเพาะอาหารและลำไส้ใหญ่ ไส้น้อย อาหารใหม่ อาหารเก่า และเนื้อในสมอง ธาตุดินนี้มีลักษณะสำคัญคือ เป็นของคงรูป

อาโปธาตุ หรือ ธาตุน้ำ มีลักษณะเป็นของเหลว ไหลเวียน อาศัยธาตุดินเพื่อการคงอยู่ อาศัยธาตุลมเพื่อการเคลื่อนที่ มี 12 ประการ ได้แก่ น้ำดี เสลด น้ำหนอง น้ำเลือด น้ำเหงื่อ มันข้น น้ำตา มันเหลว น้ำลาย น้ำมูก น้ำไขข้อ และน้ำปัสสาวะ

วาโยธาตุ หรือ ธาตุลม มีลักษณะของพลังและการเคลื่อนที่ได้ ธาตุลมอาศัยธาตุดินและธาตุน้ำเป็นสื่อ ในการนำพาพลัง ขณะเดียวกันธาตุลมพยุงธาตุดินและทำให้ธาตุน้ำเคลื่อนที่ได้ มี 6 ประการ ได้แก่ ลมพัดจากเบื้องล่างสู่เบื้องบน เช่น การเรอ ลมพัดจากเบื้องบนสู่เบื้องล่างเช่น ผายลม ลมพัดในกระเพาะอาหารและลำไส้ ลมพัดอยู่ในท้องนอกลำไส้ ลมพัดทั่วร่างกายและลมหายใจเข้าออก

เตโชธาตุ หรือ ธาตุไฟ มีลักษณะของการเผาผลาญให้แหลกสลาย ให้ความร้อน ธาตุไฟทำให้ธาตุดินอุ่น มี 4 ประการ ได้แก่ ไฟทำให้ร่างกายอบอุ่น ไฟทำให้ร้อนระส่ำระสาย ไฟทำให้ชรา และไฟย่อยอาหาร

ความเจ็บป่วยต่างๆ มีปฐมเหตุจากการแปรปรวนของธาตุ ซึ่งธาตุทั้ง ๔ นี้จะแปรปรวนหรือผิดปกติได้ใน ๓ ลักษณะได้แก่

๑. กำเริบ หมายถึง การเพิ่มขึ้นของคุณลักษณะแห่งธาตุนั้นในระบบร่างกาย

๒. หย่อน หมายถึง การลดทอนลงของคุณลักษณะแห่งธาตุนั้นในระบบร่างกาย

๓. พิการ หมายถึง การเปลี่ยนแปลงผิดปกติไปจากธรรมดาของธาตุนั้น

การเยียวยาที่จะทำให้เกิดภาวะสมดุลขึ้นในระบบนั้น การแพทย์แบบทฤษฎีธาตุได้จำแนกสรรพสิ่งซึ่งเป็นเภสัชสารออกเป็นหมวดหมู่ ซึ่งมีคุณสมบัติเฉพาะสำหรับรักษาการแปรปรวนของธาตุ ในด้านการวินิจฉัยโรคนั้น แพทย์ไทยใช้การวิเคราะห์สมุฏฐานของโรค อันหมายถึงตั้งแต่แรกเกิดของโรคเป็นกุญแจไขสู่วิธีการรักษา โดยที่แพทย์ไทยจะมีการแบ่งสมุฏฐานของโรค เป็น ธาตุสมุฏฐาน ความเจ็บป่วยเกิดจากการแปรปรวนของธาตุ อุตุสมุฏฐาน หมายถึง การเจ็บไข้ที่เกิดจากฤดูแปรปรวน อายุสมุฏฐาน แปลว่า อายุเป็นที่ตั้งที่แรกเกิดของโรค กาลสมุฏฐาน แปลว่า เวลาเป็นที่ตั้งที่แรกเกิดของโรค ประเทศสมุฏฐาน แปลว่า ประเทศ (สถานที่) ที่เกิดที่อยู่ เป็นที่ตั้งที่เกิดของโรค

นอกจากทฤษฎีธาตุแล้ว แพทย์ไทยยังอาศัยความเชื่อในอำนาจสิ่งศักดิ์สิทธิ์ รวมทั้งการใช้ความรู้ด้านโหราศาสตร์ในการวินิจฉัยและเยียวยาความเจ็บป่วยผสมผสานไปกับการใช้ยาสมุนไพรและการนวด เวชกรรมไทยในแบบทฤษฎีธาตุนี้ได้รับอิทธิพลโดยตรงจากการแพทย์แบบอายุรเวทของอินเดีย โดยระบบการแพทย์ดังกล่าวเป็นส่วนหนึ่งของการแพทย์แบบราชสำนักในไทย นอกจากเวชกรรมไทยที่สืบทอดกันในราชสำนักแล้ว ยังมีการแพทย์ท้องถิ่นที่หลากหลายทั้งการแพทย์ในแต่ละภูมิภาค และการแพทย์ของกลุ่มชาติพันธุ์ต่างๆ ที่มีองค์ความรู้แตกต่างกันออกไป เช่น การแพทย์แบบอีสาน การแพทย์ล้านนา การแพทย์แบบมุสลิม และการแพทย์ชนเผ่าต่างๆ ที่ล้วนแต่มีรากฐานวิธีคิดเกี่ยวกับร่างกาย ความเจ็บป่วยและการเยียวยาแตกต่างกันเป็นเอกลักษณ์ของตน