หน้ากากตัวตลก (Jester)

เทศกาลหน้ากาก หรือ เวนิส คาร์นิวัล (Venice Carnival) ที่เมืองเวนิส ประเทศอิตาลี จัดขึ้นปีละครั้งในช่วงต้นเดือนกุมภาพันธ์ เทศกาลนี้มีประวัติยาวนาน ตั้งแต่ปี 1268 การเฉลิมฉลองสมัยใหม่มักสวมหน้ากากและแต่งกายโดยมีความเป็นเอกลักษณ์และสร้างสรรค์มากขึ้น ต่อมาช่างทำหน้ากากที่เรียกว่า "mascareri" ได้ก่อตั้งสมาคมในปี 1436 อย่างไรก็ตามหลังจากการเข้ายึดครองของกองทัพนโปเลียนในปี 1797 การเฉลิมฉลองถูกยกเลิกเป็นเวลาหลายปี ผู้คนไม่สามารถสวมใส่หน้ากากได้ จนกระทั่งทศวรรษที่ 1970 เมื่อกลุ่มนักศึกษาโบราณได้ฟื้นฟูประเพณีขึ้นอีกครั้ง โดยเปิดร้านหน้ากากสมัยใหม่แห่งแรกในปี 1978 ปัจจุบันเวนิส คาร์นิวัลถือเป็นธุรกิจการท่องเที่ยวที่สำคัญ โดยผู้คนจะแต่งตัวด้วยเสื้อผ้าที่มีสีสันและอลังการสวมใส่หน้ากากหลากหลายดีไซน์ ทุกคนจะมารวมตัวกันที่ลานหน้าวิหาร Basilica San Marco เป็นจุดศูนย์กลางของการเฉลิมฉลองที่เต็มไปด้วยความคิดสร้างสรรค์และความสนุกสนาน ซึ่งทำให้เมืองเวนิสดูมีชีวิตชีวาและสีสันที่น่าตื่นตาตื่นใจ

หน้ากากไม่ได้มีบทบาทสำคัญเพียงแค่ในเทศกาลนี้ แต่ยังมีอิทธิพลต่อชีวิตประจำวันของคนเวนิสอย่างมาก การสวมหน้ากากเริ่มเป็นที่นิยมมากขึ้นตั้งแต่ศตวรรษที่ 13 แต่ยังไม่มีการบันทึกอย่างชัดเจนที่บ่งบอกถึงจุดเริ่มต้นของการใช้หน้ากากในชีวิตประจำวัน ในสมัยนั้นกฎหมายอนุญาตให้ประชาชนสามารถสวมหน้ากากได้เกือบตลอดทั้งปี โดยเฉพาะในตอนปลายศตวรรษที่ 18 การสวมหน้ากากจึงกลายเป็นสัญลักษณ์ของเสรีภาพและการหลีกหนีจากกฎเกณฑ์ทางสังคม ผู้ที่สวมหน้ากากมีโอกาสในการดำเนินกิจกรรมต่าง ๆ ได้โดยไม่ต้องเปิดเผยตัวตนในสังคมเวนิส ชนชั้นสูงมีอำนาจในเรื่องการบริหารงาน ขณะที่ประชาชนทั่วไปไม่มีสิทธิ์ในการเข้าร่วมกิจกรรมเหล่านั้น อย่างไรก็ตามชนชั้นสูงเองก็ต้องเผชิญกับความท้าทายในการดำเนินชีวิตประจำวัน เช่น การค้าขาย การเดินเรือ และการต่อสู้กับโจรสลัด การสวมหน้ากากทำให้ผู้คนสามารถแสดงออกถึงอารมณ์และความคิดได้อย่างเสรีภาพ หลังจากการล่มสลายของสาธารณรัฐเวนิส การผลิตหน้ากากลดน้อยลง แต่ต่อมาในช่วงทศวรรษที่ 1970 หน้ากากได้กลับมาเป็นที่นิยมอีกครั้ง ปัจจุบันสามารถเห็นนักท่องเที่ยวเดินทางมาเยือนเมืองเวนิสและซื้อหน้ากากตามร้านค้าหรือตามมุมถนนต่าง ๆ ซึ่งทำให้หน้ากากยังคงเป็นส่วนสำคัญในวัฒนธรรมและประเพณีของเมืองเวนิส
จนถึงปัจจุบัน

สามารถรับชม Venice Carnival 2024 First Look - Carnival Venezia 2024 ได้ที่ https://www.youtube.com/watch?v=hJ3vZvAqg3U

ประวัติศาสตร์การทำหน้ากากในเวนิส
ในปี ค.ศ. 1436 อุตสาหกรรมการทำหน้ากากในเมืองเวนิสได้รับการจัดระเบียบใหม่ โดยมีการกำหนดข้อบังคับที่ได้รับการรับรองจาก Giustizieri Vecchi ซึ่งเป็นผู้พิพากษาที่รับผิดชอบดูแลด้านศิลปะและหัตถกรรมในสมัยนั้น ข้อบังคับเหล่านี้มีจุดมุ่งหมายเพื่อควบคุมและส่งเสริมอาชีพการทำหน้ากากให้ได้รับการยอมรับในฐานะช่างมืออาชีพในสังคมเวนิส หน้ากากเวนิสส่วนมากถูกประดิษฐ์ขึ้นโดยช่างที่มีฝีมือและมีความเชี่ยวชาญ ซึ่งจะเราเรียกช่างเหล่านั้นว่า “mascareri” หรือที่รู้จักกันว่า "ช่างทำหน้ากาก" และต่อมาอีกไม่นานหน้ากากก็เริ่มเข้ามามีบทบาทสำคัญในโรงละครตั้งแต่สมัยเทศกาลกรีกโบราณ อีกทั้งยังได้ถูกนำมาใช้ในเทศกาลเวนิส คาร์นิวัล (VENICE CARNIVAL) ที่เริ่มต้นขึ้นในศตวรรษที่ 15 เทศกาลนี้ได้รับความนิยมเป็นอย่างมาก และยังสามารถดึงดูดให้นักท่องเที่ยวจากทั่วโลกมาสัมผัสกับความงดงามและสีสันของเทศกาลนี้อีกด้วย

วัสดุและขั้นตอนการผลิตหน้ากากเวนิส
ในยุคแรก ๆ หน้ากากเวนิสมักถูกสร้างสรรค์จากวัสดุที่หลากหลาย เช่น ผ้าเคลือบขี้ผึ้ง ผ้าใบ กำมะหยี่ ลูกไม้ หนัง และกระดาษเปเปอร์มาเช่ (papier-mâché) ปัจจุบันผู้ผลิตหน้ากากบางรายก็ยังคงใช้วัสดุเหล่านี้ แต่ยังมีการนำหนัง แก้ว และเซรามิกมาใช้ด้วยเช่นกัน แต่ส่วนมากหน้ากากที่ใช้ในเทศกาลเวนิส คาร์นิวัล (VENICE CARNIVAL) มักจะถูกทำด้วยกระดาษเปเปอร์มาเช่ ขั้นการผลิตหน้ากากแบบดั้งเดิมเริ่มต้นด้วยการสร้างแบบจากดินเหนียว ซึ่งสามารถนำไปใช้ทำแบบหล่อจากปูนปลาสเตอร์ได้ โดยใช้แบบชิ้นเดิมเพื่อสร้างหน้ากากพื้นฐานซ้ำ ๆกัน แม้หน้ากากแต่ละใบอาจมีลักษณะที่แตกต่างกันไปก็ตาม

ขั้นตอนแรก ช่างผลิตหน้ากากจะกดเยื่อกระดาษเปียกลงบนแบบดินเหนียว และปล่อยให้แห้งตามธรรมชาติ เมื่อเยื่อกระดาษแห้งแล้ว มันจะคงรูปร่างของแบบไว้ จากนั้นช่างจะขัดหน้ากากให้เรียบ และเจาะรูสำหรับดวงตาและรายละเอียดอื่น ๆ ของใบหน้าหากมีความต้องการเพิ่มเติม

ขั้นตอนสุดท้าย หน้ากากจะถูกวาดด้วยมือโดยใช้สีเทมเพอรา ผู้ผลิตหน้ากากมักจะมีแปรงทาสีสำหรับใช้งานหลากหลายรูปแบบ โดยใช้แปรงขนละเอียดในการลงสีทองและรายละเอียดอื่น ๆ นอกจากนี้ผู้ผลิตหน้ากากบางรายยังใช้งานแปรงสำหรับเคลือบแว็กซ์ หรือเพื่อทำให้หน้ากากมีความเงางาม ทั้งนี้เทคนิคการผลิตหน้ากากจะแตกต่างกันไปในแต่ละโรงงาน การผลิตหน้ากากจึงถือเป็นงานศิลปะที่ต้องใช้ความละเอียดและฝีมืออย่างประณีตในการสร้างสรรค์ชิ้นงานที่สวยงามและมีเอกลักษณ์เฉพาะตัว

ประเภทของหน้ากากที่สวมในคาร์นิวัลของเวนิส

1. หน้ากากแบบ Commedia dell'Arte เป็นรูปแบบหนึ่งของละครด้นสดที่เริ่มขึ้นในอิตาลีในศตวรรษที่ 16 และได้รับความนิยมจนถึงศตวรรษที่ 18

รูปที่ 1 ตัวอย่างหน้ากากแบบ Commedia dell'Arte
“Pantalone”
(ที่มา : https://touritalynow.com/blog/types-of-traditional-venetian-carnival-masks-and-costumes/)

รูปที่ 2 ตัวอย่างหน้ากากแบบ Commedia dell'Arte
“Colombina”
(ที่มา : https://touritalynow.com/blog/types-of-traditional-venetian-carnival-masks-and-costumes/)

2. หน้ากากแฟนตาซี ประดิษฐ์ขึ้นตามจินตนาการของช่างทำหน้ากาก ซึ่งส่วนใหญ่จะได้รับแรงบันดาลใจมาจากการศิลปะการออกแบบในประวัติศาสตร์

รูปที่ 3 ตัวอย่างหน้ากากแฟนตาซี
(ที่มา : https://web.facebook.com/photo/?fbid=2288682677849985&set=pcb.2288684547849798)

รูปที่ 4 ตัวอย่างหน้ากากแฟนตาซี
(ที่มา : https://web.facebook.com/photo/?fbid=2288682677849985&set=pcb.2288684547849798)

3. หน้ากากแบบดั้งเดิมของชาวเวนิส เช่น หน้ากากสีขาวธรรมดา, หน้ากากขาวปลายแหลมคล้ายปากนก ซึ่งเป็นหน้ากากที่พวกหมอเคยใช้ในสมัยที่กาฬโรคระบาดครั้งใหญ่ช่วงศตวรรษที่ 14 และจะใส่สมุนไพรเอาไว้ที่ปลายแหลม เพื่อฆ่าเชื้อในอากาศที่สูดเข้าไป

รูปที่ 5 ตัวอย่างหน้ากากแบบดั้งเดิมของชาวเวนิส
“Bauta”
(ที่มา : https://touritalynow.com/blog/types-of-traditional-venetian-carnival-masks-and-costumes/)

รูปที่ 6 ตัวอย่างหน้ากากแบบดั้งเดิมของชาวเวนิส
“Medico della peste”
(ที่มา : https://touritalynow.com/blog/types-of-traditional-venetian-carnival-masks-and-costumes/)

สำหรับหน้ากากตัวตลก (Jester) ที่นำมาจัดแสดง ณ นิทรรศการนานาหน้ากาก ชั้น 2 ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน) อยู่ในประเภทหน้ากากแบบ Commedia dell'Arte หน้ากากตัวตลกที่ใช้สวมใส่ในเทศกาลเวนิส คาร์นิวัล มีจำนวนทั้งหมด 4 ชิ้น ซึ่งเป็นหน้ากากแบบสวมใส่ได้ จำนวน 2 ชิ้น และเป็นหน้ากากสำหรับเป็นของที่ระลึกซึ่งมีขนาดเล็ก จำนวน 2 ชิ้น เราจะเรียกหน้ากากที่สวมใส่ด้วยผู้ชายว่า “โจ๊กเกอร์” และหน้ากากที่สวมใส่ด้วยผู้หญิงว่า “จอลลี่” ทั้ง 2 แบบเป็นประเภทหน้ากากของตัวตลกที่มีความสำคัญในยุคกลาง โดยมีต้นกำเนิดที่ประเทศในอิตาลี ตัวตลกมักจะสวมเสื้อผ้าสีสันสดใสในลวดลายมอตลีย์ (motley) และมีหมวกที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะ ซึ่งทำมาจากผ้าหลากหลายสีสัน มีแฉกยาว ๆ เพื่อเพิ่มความน่าสนใจเมื่อตัวตลกเคลื่อนไหว กระดิ่งที่ติดอยู่กับหมวกก็จะดังกรุ๊งกริ๊ง ซึ่งช่วยดึงดูดความสนใจจากผู้ชมและสร้างบรรยากาศเฉลิมฉลอง อย่างเช่นในเทศกาลเวนิส คาร์นิวัล ประเทศอิตาลี

ตัวตลกมีพื้นฐานมาจากวัฒนธรรมและอิทธิพลทางประวัติศาสตร์ที่หลากหลาย ในอารยธรรมโบราณ ตัวตลกมักจะทำหน้าที่เป็นนักแสดงที่สร้างความบันเทิงให้กับราชสำนัก โดยมีบทบาทในการทำให้ชนชั้นปกครองหัวเราะและเสียดสีสังคม ซึ่งช่วยสะท้อนความคิดเห็นและความรู้สึกของประชาชนต่อผู้มีอำนาจในรูปแบบที่สนุกสนานและมีเสน่ห์ นอกจากนี้ตัวตลกยังช่วยสร้างบรรยากาศที่ผ่อนคลายและสนุกสนานในงานเทศกาลและกิจกรรมต่าง ๆ อีกด้วย โดยเฉพาะในประเพณีการแสดงตลกแบบอิตาลีที่เรียกว่า “คอมเมเดีย เดลอาร์เต้” (Commedia dell'arte) ซึ่งเป็นละครที่มีชีวิตชีวาและเต็มไปด้วยตัวละครที่น่าสนใจ เช่น Harlequin ซึ่งมีท่าทางเฉียบขาดและชุดลายขาว-ดำที่สดใส และ Pierrot ตัวตลกที่มีลักษณะเศร้าแต่มีเสน่ห์ Commedia dell'arte ไม่เพียงแต่เสนอรูปแบบและต้นแบบของตัวตลกที่ยังคงสร้างความบันเทิงให้กับผู้คนในปัจจุบัน แต่ยังมีอิทธิพลต่อความหลากหลายของการแสดงตลกในวัฒนธรรมต่าง ๆ ทั่วโลกอีกด้วย การแสดงตลกจึงเป็นส่วนหนึ่งที่สำคัญในการสะท้อนความคิดและความรู้สึกของสังคม และยังคงเป็นที่นิยมจนถึงปัจจุบัน

ตัวตลก (Jester) ในประวัติศาสตร์ของอิตาลีมักถูกเชื่อมโยงกับละครเพลงและคณะละครสัตว์ในยุคกลาง โดยเฉพาะในกรุงเวนิส ซึ่งเป็นศูนย์กลางของวัฒนธรรมและศิลปะที่สำคัญ หน้ากากตัวตลก (Jester) สะท้อนถึงความสุข ความสนุกสนาน และการปกปิดอัตลักษณ์ของตัวละคร ตัวตลกเหล่านี้มักมีบทบาทสำคัญในเทศกาลและการเฉลิมฉลองต่างๆ เช่น เทศกาลคาร์นิวัล ที่เต็มไปด้วยสีสันและความคิดสร้างสรรค์