โลกหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 ได้กลายมาเป็นยุคสมัยสำคัญที่มุ่งเน้นไปยังการพัฒนา การพัฒนาได้กลายมาเป็นหนึ่งในบรรทัดฐานและระเบียบสำคัญของโลก และได้ถูกนำมาเป็นมาตรวัดลำดับขั้นและการจัดกลุ่มประเทศและผู้คนออกเป็นกลุ่มที่ “พัฒนาแล้ว” และ “ด้อยพัฒนา” เนื้อหาของส่วนนี้มุ่งทำความเข้าใจการเกิดขึ้นและการยายตัวของแนวคิดและระบอบการพัฒนาในระดับโลก ที่มาพร้อมกับแนวคิด ความรู้ และปฏิบัติการจำนวนมากมาย พร้อมทั้งตั้งคำถามต่อระบอบดังกล่าวในการสร้างความไม่เท่าเทียมและข้อจำกัดของการดำเนินชีวิตมากขึ้นในสังคมสมัยใหม่

อ่าน

1 ฉันทนา บรรพศิริโชติ และ สุริชัย หวันแก้ว, (บก. แปล). 2539. ศัพท์การพัฒนา: คู่มือความรู้สู่อำนาจ. กรุงเทพ : สถาบันวิจัยสังคม จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. 

2 Peet, Richard and Watts, Michael. 1996. “Liberation Ecology: Development, sustainability, and environment in the age of market triumphalism” in Liberation Ecologies: Environment, development, social movements. London: Routledge.  

3 Esteva, Gustava. 1985. Development: Metaphor, Myth, Threat. Development: Seeds of Change, 3, 78-79.

การพัฒนาสมัยใหม่โดยเฉพาะการพัฒนากระแสหลักมักเน้นไปที่การพัฒนาเศรษฐกิจและการเติบโตของระบอบทุนนิยม เนื้อหาในส่วนนี้จะมุ่งทำความเข้าใจเชิงวิพากษ์ต่อการทำงานของระบอบทุนนิยมในการผลักดันการพัฒนาในรูปแบบต่างๆ ซึ่งส่งผลต่อการเปลี่ยนแปลงและนำเอาทรัพยากรจากระบบนิเวศมาใช้ในการขับเคลื่อนเศรษฐกิจ การทำความเข้าใจในส่วนนี้ยังรวมถึงการพิจารณาผลกระทบจากการพัฒนาเศรษฐกิจที่มีต่อผู้คนและสิ่งแวดล้อมด้วย

อ่าน

1 เก่งกิจ กิติเรียงลาภ. 2564. Anthropocence: บทวิพากษ์มนุษย์และวิกฤตสิ่งแวดล้อมในยุคสมัยแห่งทุน. กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร.  

2 ปิ่นแก้ว เหลืองอร่ามศรี. ทุนนิยมชายแดน: นิคมเกษตรกรรมยางพารา และการเปลี่ยนแปลงของสังคมเกษตรกรรมในภาคใต้ของลาว. เชียงใหม่: คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.  

3 Moore, Jason W. 2017. The Capitalocene, Part I: on the nature and origins of our ecological crisis, The Journal of Peasant Studies. 44(3): 594-630.

การพัฒนาไม่ใช่แค่ปฏิบัติการเชิงเทคนิคเพื่อการยกระดับคุณภาพชีวิตของผู้คนเท่านั้น หากแต่ยังเป็นระบบที่ถูกนำมาใช้ในการสร้างความชอบธรรมต่อปฏิบัติการทางการเมืองในรูปแบบต่างๆ อีกด้วย เนื้อหาในส่วนนี้จะทำความเข้าใจการพัฒนาในฐานะ “วาทกรรม” และพิจารณาปฏิบัติการทางวาทกรรมผ่านการสร้างอำนาจและความรู้ ซึ่งส่งผลให้การพัฒนาสามารถขยายตัวและครอบครองวิถีชีวิตของผู้คนจำนวนมากในโลกได้ 

อ่าน

1 ไชยรัตน์ เจริญสินโอฬาร. 2560. วาทกรรมการพัฒนา: อำนาจ ความรู้ ความจริง เอกลักษณ์ และความเป็นอื่น. กรุงเทพฯ: วิภาษา.

2 เบญจวรรณ บุญโทแสง. 2560. “ความเป็นอื่นบนวาทกรรมการพัฒนาในวิถีชุมชนมอแกน” วารสารสังคมศาสตร์ นิติรัฐศาสตร์, 1(1): 31-60.

3 เอนก รักเงิน. 2022. “วาทกรรมการพัฒนา ภายใต้ความหมายใหม่ ‘ไทยแลนด์4.0’”. วารสารวิชาการมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา 5(1):21-42.

4 Escobar, Arturo. 1996. “Constructing Nature: Elements for a poststructural political ecology” in Liberation Ecologies: Environment, development, social movements. London: Routledge.

ส่วนสำคัญของการขับเคลื่อนการพัฒนาคือการแปลงทรัพยากรธรรมชาติให้กลายมาเป็นทุนทางเศรษฐกิจ ในยุคสมัยใหม่ สกัดทรัพยากรธรรมชาติมาใช้นี้ได้ขยายตัวออกไปตามพื้นที่ต่างๆ ทั่วโลก จนกลายเป็นอุตสาหกรรมสำคัญที่แยกไม่ออกจากการพัฒนาและระบบทุนนิยม อย่างไรก็ตามอุตสาหกรรมดังกล่าวนี้ได้ส่งผลกระทบอย่างมากต่อสภาวะแวดล้อมและสรรพสิ่งในโลก เนื้อหาในส่วนนี้จะพิจารณาผลกระทบที่ว่านี้และมุ่งทำความเข้าใจว่าเราจะดำรงอยู่อย่างไรท่ามกลางความรุนแรงของการพัฒนาที่ว่านี้

การพัฒนาไม่ได้มีรูปแบบหนึ่งเดียว ที่ผ่านมามีความพยายามในการปรับเปลี่ยนรูปแบบ แนวทาง และเป้าหมายของการพัฒนาออกไปหลากหลายรูปแบบ รวมถึงการตั้งคำถามและการวิพากษ์วิจารณ์การพัฒนาที่ผ่านมาซึ่งมีข้อจำกัดและส่งผลต่อชีวิตผู้คนและระบบนิเวศอย่างมากมาย เนื้อหาในส่วนนี้จะเป็นการสำรวจการพัฒนาทางเลือกและการเสนอแนวคิดทางเลือกอื่นๆ ที่อยู่นอกเหนือไปจากระบอบของการพัฒนา เพื่อชี้ให้เห็นถึงพลวัตและความหลากหลายของแนวคิดการพัฒนา

อ่าน

1 บงกชมาศ เอกเอี่ยม. 2564. “แนวคิดหลังการพัฒนา: เส้นทางการพัฒนาในยุคหลังการพัฒนา” วารสารวิชาการวิทยาลัยบริหารศาสตร์ ปีที่ 4 ฉบับที่ 1.

2 อานันท์ กาญจนพันธุ์. 2544. มิติชุมชน: วิธีคิดท้องถิ่นว่าด้วยสิทธิ อำนาจ และการจัดการทรัพยากร. กรุงเทพฯ: สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย.

3 Escobar, Arturo. 2007. “'Post-Development' as Concept and Social Practice” in Exploring Post-Development: Theory and Practice, Problems and Perspectives. London: Routledge.

4 Rapley, John. 2004. “Development studies and the post-development critique” Progress in Development Studies 4(4): 350–354.

5 Jan Nederveen Pieterse. 2000. After post-development, Third World Quarterly, 21:2, 175-191.

ผลจากการพัฒนามักจะเกิดขึ้นเป็นรูปธรรมในระดับท้องถิ่น ปฏิบัติการและการงานวิจัยท้องถิ่นจึงมีความสำคัญในการทำความเข้าใจผลกระทบจากการพัฒนา และเป็นจุดเริ่มต้นสำคัญของการตอบโต้ต่อรองปฏิบัติการการพัฒนา เนื้อหาในส่วนนี้จะทำความเข้าใจแนวทางการศึกษาวิจัยในระดับท้องถิ่นเพื่อการทำความเข้าใจผลกระทบของการพัฒนา ตลอดจนการส่งเสริมให้เกิดความรู้ใหม่ๆ จากท้องถิ่นในการนิยามการพัฒนาแบบใหม่ๆ นอกเหนือไปจากกการพัฒนากระแสหลัก

อ่าน

1 โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ และคณะ. 2545. วิถีชุมชน: คู่มือการเรียนรู้ ที่ทำให้ชุมชนง่าย ได้ผล และสนุก. นนทบุรี: สถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข.

2 อุทัย ดุลยเกษม, (บก.). 2536. การวิจัยเชิงคุณภาพเพื่องานพัฒนา. ขอนแก่น: สถาบันวิจัยและพัฒนา มหาวิทยาลัยขอนแก่น.

3 Heis, Alexandra and Vaddhanaphuti, Chayan. 2020. “Thai Baan Methodology and Transdisciplinarity as Collaborative Research Practices: Common Ground and Divergent Directions” Austrian Journal of South-East Asian Studies, 13(2), 211-228.

สิ่งแวดล้อมไม่ได้เป็นเรื่องของวิทยาศาสตร์ธรรมชาติเท่านั้น หากแต่เต็มไปด้วยความเป็นการเมืองและความสัมพันธ์ที่เชื่อมโยงอย่างแยกไม่ออกกับสังคม เนื้อหาในส่วนนี้มุ่งทำความเข้าใจการเมืองของระบบนิเวศ โดยเฉพาะการเมืองของการนำเอาทรัพยากรธรรมชาติมาใช้อย่างไม่ยุติธรรม ซึ่งส่งผลต่อการเบียดขับชุมชนและผู้คนออกจากระบบนิเวศที่พวกเขาพึ่งพิง นอกจากนี้ เนื้อหายังให้ความสำคัญกับขบวนการเคลื่อนไหวทางสังคมการเมืองที่เกี่ยวข้องกับการรณรงค์เรียกร้องที่เกี่ยวข้องกับระบบนิเวศและการช่วงชิงทรัพยากร

อ่าน

1 กนกวรรณ มะโนรมย์. 2565.  นิเวศวิทยาการเมืองแนวสตรีนิยม. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ศยาม.

2 อัจฉรา รักยุติธรรม. 2543. นิเวศวิทยาการเมืองของไฟป่าในประเทศไทย: กรณีศึกษาไฟป่าที่อุทยานแห่งชาติดอยอินทนนท์. เชียงใหม่ : บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.

3 วริยา ด้วงน้อย. 2562. “นิเวศวิทยาการเมืองว่าด้วยความขัดแย้งและการต่อต้านการทำเหมืองแร่ของขบวนการเคลื่อนไหวทาง สังคม” วารสารเศรษฐศาสตร์การเมืองบูรพา, ปีที่ 7 ฉบับที่ 2.

4 ประภาส ปิ่นตบแต่ง. 2552. กรอบการวิเคราะห์การเมืองแบบทฤษฎีขบวนการทางสังคม. กรุงเทพฯ : มูลนิธิไฮน์ริค เบิลล์ สำนักงานภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้.

5 Sangkhamanee, Jakkrit. 2021. “State, NGOs, and Villagers: How the Thai Environmental Movement Fell Silent” in Environmental Movements and Politics of the Asian Anthropocene, edited by Paul Jobin, Ming-sho Ho, and Hsin-Huang Michael Hsiao. Singapore: ISEAS—Yusof Ishak Institute.

โลกสมัยใหม่มักแบ่งโลกของธรรมชาติและโลกของสังคมวัฒนธรรมออกจากกัน ทว่าในความเป็นจริงในวิถีปฏิบัติของชุมชนท้องถิ่นแล้วโลกทั้งสองไม่เคยอยู่แยกขาดจากกันเลย เนื้อหาในส่วนนี้จะมุ่งทำความเข้าใจความสัมพันธ์ที่ซับซ้อนระหว่างธรรมชาติและวัฒนธรรม และการใช้นิเวศวัฒนธรรมมาเป็นส่วนสำคัญในการพิจารณาทางเลือกแบบใหม่ๆ ในการพัฒนา

อ่าน

1 กรรณิการ์  พรมเสาร์ และ เบญจา  ศิลารักษ์. 2542. ป่าเจ็ดชั้น: ปัญญาปราชญ์ จากคำบอกเล่าของพ่อหลวงจอนิ โอโดเชา. เชียงใหม่: มูลนิธิภูมิปัญญา.

2 บัณฑิต ไกรวิจิตร. 2569. การเผชิญกับภาพแทนของกะเหรี่ยงโผล่ว ในเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า ทุ่งใหญ่นเรศวร. ปรัชญาดุษฎีบัณฑิต (สหวิทยาการ), มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.

3 Haila, Yrjö. 2000. Beyond the Nature-Culture Dualism. Biology & Philosophy 15, 155–175

4 Soper, Kate. 1995. What is Nature?: Culture, Politics and the Non-Human. London: Wiley-Blackwell.

การดำรงอยู่ของมนุษย์ไม่ได้แยกขาดจากสรรพสิ่งอื่นๆ รอบตัว ระบบนิเวศล้วนแล้วแต่เต็มไปด้วยสิ่งมีชีวิตและไม่มีชีวิต การทำความเข้าใจความสัมพันธ์ที่พ้นไปจากการเอามนุษย์เป็นศูนย์กลางถือเป็นแนวทางใหม่ในการทำความเข้าใจระบบนิเวศและความสัมพันธ์ในโลกหลังมนุษยสมัย เนื้อหาในส่วนนี้จะมุ่งความสนใจไปที่การศึกษาทำความเข้าใจความสัมพันธ์หลากสายพันธุ์ผ่านชาติพันธุ์วรรณนาหลากสายพันธุ์ เพื่อเปิดประเด็นว่าด้วยการดำรงอยู่ของมนุษย์ในโลกที่การอยู่ร่วมกับสรรพสิ่งอย่างเคารพ

อ่าน

1 พนา กันธา. “หลากสายพันธุ์นิพนธ์: วิธีวิทยาเกี่ยวกับโลกหลากสายพันธุ์” ใน มานุษยวิทยาพ้นมนุษย์. กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร.

2 ธิติมา อุรพีพัฒนาพงศ์, โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์, โคลล์ เดอ ลิมา ฮัทชิสัน. “ยาปฏิชีวนะในสวนส้ม: โรคกรี่นนิ่งและมานุษยวิทยาที่มีมากกว่ามนุษย์” ใน เชื้อดื้อยา: มานุษยวิทยาของยาต้านจุลชีพ. กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร.

3 สุดแดน วิสุทธิลักษณ์, (บก). 2560. สิงสาราสัตว์ มานุษยวิทยาว่าด้วยสัตว์และสัตว์ศึกษา. กรุงเทพฯ: โครงการจัดพิมพ์คบไฟ.

4 Govindrajan, Radhika. 2018. Animal Intimacies Interspecies Relatedness in India’s Central Himalayas. Chicago: University of Chicago Press.

วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีเป็นหนึ่งในกลไกสำคัญในการผลักดันเรื่องการพัฒนา และเป็นหมุดหมายหนึ่งของการเป็นสังคมสมัยใหม่ อย่างไรก็ตาม วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีมีความพัวพันอย่างมากกับปฏิบัติการต่างๆ ในสังคม และส่งผลต่อการเสื่อมโทรมและฟื้นคืนของระบบนิเวศอย่างมีนัยสำคัญ เช่นนั้นแล้ว การทำความเข้าใจบทบาทของวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีที่มีต่อการจัดการสิ่งแวดล้อมจึงเป็นประเด็นที่ขาดไม่ได้ในการพิจารณาความเป็นสมัยใหม่ของการพัฒนา 

อ่าน

1 จักรกริช สังขมณี. 2564. “วิธีวิทยาใน STS” ใน มานุษยวิทยาพ้นมนุษย์, ยุกติ มุกดาวิจิตร และ ชัชชล อัจนากิตติ (บก.). กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร.

2 Trischler, Helmuth. 2016. The Anthropocene: A Challenge for the History of Science, Technology, and the Environment. NTM Zeitschrift für Geschichte der Wissenschaften, Technik und Medizin, 24, 309–335.

3 Sangkhamanee, Jakkrit. 2018. “Infrastructure in the Making: The Chao Phraya Dam and the Dance of Agency” in TRaNS: Trans-Regional and -National Studies of Southeast Asia,  6(1), 47-71.

การพัฒนาก่อให้เกิดการเคลื่อนย้ายของประชากรและทรัพยากรจากพื้นที่ต่างๆ เข้าสู่เมือง เมืองจึงเป็นแหล่งรวมของการกระจุกตัวของผู้คน แรงงาน ที่อยู่อาศัย ตลอดจนปัญหาด้านสิ่งแวดล้อม   

อ่าน

1 ไพโรจน์ คงทวีศักดิ์. (2564). เมืองสมัยใหม่. ใน ชาญ พนารัตน์ (บก.). ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับสังคมวิทยา. เชียงใหม่: ภาควิชาสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา คณะสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่.

2 วลัยพร ชิณศรี. 2022. “นโยบายการพัฒนาประเทศที่ส่งผลต่อช่องว่างระหว่างเมืองกับชนบทและการอพยพย้ายถิ่น”. วารสารครุศาสตร์ปริทรรศน์ คณะครุศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย 9(2):451-64.

3 Sopranzetti, Claudio. 2017. Owners of the Map Motorcycle Taxi Drivers, Mobility, and Politics in Bangkok. Oakland: University of California Press.

4 Sangkhamanee, Jakkrit. 2021. “Bangkok Precipitated: Cloudbursts, Sentient Urbanity, and Emergent Atmospheres” East Asian Science, Technology and Society: An International Journal (EASTS), Vol.15 Issue 2: 153-172.

การพัฒนาเป็นส่วนหนึ่งของกระบวนการโลกาภิวัตน์ ที่ซึ่งการเคลื่อนย้ายความรู้ ผู้เชี่ยวชาญ ทุน เทคโนโลยี และทรัพยากรข้ามชาติส่งผลอย่างมากต่อการขยายตัว และดึงเอาส่วนต่างๆ ของโลกเข้ามาเกี่ยวข้องกับแนวคิดการพัฒนา เนื้อหาในส่วนนี้จะสำรวจสภาวะข้ามแดนของการพัฒนาตลอดจนผลกระทบข้ามแดนที่มีต่อสภาวะแวดล้อม เพื่อชี้ให้เห็นว่าการแก้ไขปัญหาที่เกิดจากการพัฒนานั้นจำเป็นต้องมองให้พ้นไปจากกรอบของรัฐชาติ หากแต่ต้องเชื่อมโยงปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นในท้องถิ่นกับการจัดการในระดับโลก

อ่าน

1 สร้อยมาศ รุ่งมณี, วาสนา ละอองปลิว, บุศรินทร์ เลิศชวลิตสกุล. สวนกาแฟ โครงสร้างพื้นฐาน แรงงาน: การเมืองของการเคลื่อนย้ายในลาว

2 ชยา วรรธนะภูติ. 2566. “การเมืองเรื่องจุดความร้อน กับความไม่แน่นอนเชิง พื้นที่และเวลาของระบบ “ไฟดี” (FireD): กรณีศึกษา การจัดการปัญหาไฟป่าและหมอกควัน จังหวัดเชียงใหม่ พ.ศ. 2565” สังคมศาสตร์ ปีที่ 35 ฉบับที่ 1: 189-235.

3 Sangkhamanee, Jakkrit. 2014. “From Pak Mun to Xayaburi: The Backwater and Spillover of Thailand's Hydropower Politics” in Hydropower Development in the Mekong Region: Political, Socio-economic and Environmental Perspectives, edited by Nathanial Matthews and Kim Geheb. New York: Routledge.

Anthropocene หรือ มนุษยสมัย เป็นยุคทางธรณีวิทยาที่เสนอขึ้นซึ่งเป็นยุคปัจจุบันในประวัติศาสตร์ของโลก โดยมีลักษณะเด่นคือผลกระทบที่สำคัญและยาวนานของกิจกรรมของมนุษย์ต่อธรณีวิทยาและระบบนิเวศของโลก เนื้อหาในส่วนนี้จะมุ่งทำความเข้าใจผลกระทบจากมนุษยสมัย ทั้งในแง่ของการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ การสูญเสียความหลากหลายทางชีวภาพ การเปลี่ยนแปลงการใช้ที่ดิน ตลอดจนมลพิษและการปนเปื้อน

1 เก่งกิจ กิติเรียงลาภ. 2564. Anthropocence: บทวิพากษ์มนุษย์และวิกฤตสิ่งแวดล้อมในยุคสมัยแห่งทุน. กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร.

2 มนนภา เทพสุด. 2562. ภาวะโลกร้อน: ปัญหาที่ท้าทายในศตวรรษที่ 21. ใน การประชุมวิชาการระดับชาติและนานาชาติ มหาวิทยาลัยศรีปทุม ครั้งที่ 13 ประจำปี 2561. (น.2558-2567). กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัยศรีปทุม.

3 Tsing, Anna L., Jennifer Deger, Alder Keleman Saxena, and Feifei Zhou. 2021. Feral Atlas: The More-Than-Human Anthropocene, Redwood City: Stanford University Press.

โลกนิเวศที่เราอยู่อาศัยนี้ไมได้ประกอบขึ้นจากมนุษย์และสิ่งมีชีวิตอื่นๆ เท่านั้น หากแต่รวมไปถึงสิ่งที่ไม่มีชีวิตและตัวแสดงหลากภววิทยาอื่นๆ ด้วย เนื้อหาในบทนี้จะทำความเข้าใจการประกอบสร้างโลกในรูปแบบที่หลากหลาย ซึ่งส่งผลให้โลกที่เราดำรงอยู่นี้มีความเป็นพหุจักรวาลของการอยู่ร่วมกัน ท่ามกลางความหลากหลายและการประกอบสร้างโลกที่แตกต่างกันนี้ นำมาซึ่งคำถามว่าด้วยการเมืองของภววิทยาและการอยู่อาศัยในความสัมพันธ์แบบหลังมนุษยนิยม

อ่าน

1 เก่งกิจ กิติเรียงลาภ. 2520. Perspective: ภววิทยาแบบมุมมองนิยมและความเป็นซับเจค. กรุงเทพฯ: Illusmination.

2 de la Cadena, Blaser, Marisol, and Mario (eds.) 2018. A World of Many Worlds. Durham and London: Duke University Press. 

3 Escobar, Arturo. 2018. Designs for the Pluriverse: Radical Interdependence, Autonomy, and the Making of Worlds. Durham and London: Duke University Press.

4 Escobar, Arturo. 2020. Pluriversal Politics: The Real and the Possible. Durham and London: Duke University Press.

โลกที่เต็มไปด้วยสภาวะไม่แน่นอนและความแปรปรวนของระบบนิเวศส่งผลให้การอยู่ร่วมกันในโลกที่ทรัพยากรจำกัดนี้เป็นเรื่องท้าทายมากขึ้น เนื้อหาในส่วนนี้จะเป็นการสำรวจความเป็นไปได้ใหม่ ๆ โดยเฉพาะจากมุมมองทางมานุษยวิทยา เพื่อแสวงหาจริยธรรมของการดูแลและการอยู่ร่วมกันภายใต้สภาวะของปัญหาที่ท้าทายมนุษยชาติและสรรสิ่งในระบบนิเวศ

อ่าน

1 จักรกริช สังขมณี. 2565. “มานุษยวิทยาหลังมนุษยนิยมกับ Science/Climate Fictions” วารสารมานุษยวิทยา ปีที่ 5 ฉบับที่ 2: 11-53.

2 Sangkhamanee, Jakkrit and Jensen, Casper Bruun. 2024. “Rewilding Bangkok: Critical Zones and the Cosmoecology of Parks and Protests”. IJURR (under review)

3 Haraway, Donna. 2016. Staying with the Trouble: Making Kin in the Chthulucene. Durham and London: Duke Universoty Press.

4 Tsing, Anna., Swanson, Heather., Gan, Elian. and Bubandt, Nils. 2017. Art of Living on a Damaged Planet. Minneapolis and London: University of Minnesota Press.